Długo nosiłam w sobie te dwa zbiory opowiadań, zastanawiałam się, z której strony je ugryźć, jak je przedstawić, mimo że czytałam je po raz kolejny. I na pewno nie był to ostatni raz. W „Opowieściach z najdalszych przedmieść” i „Opowieściach z głębi miasta” Shaun Tan często uderza bowiem w moje najbardziej czułe struny, w poetycki, odrealniony sposób rozpracowuje moje lęki, strachy i obawy. Czasami zatrzymuję się na tekście. I przepracowuję, i trawię, i myślę. Innym razem to obraz wbija się w pamięć, chodzi za człowiekiem, zmusza do refleksji lub po prostu niepokoi, drażni. Lubię ten stan, w którym rozum musi przebić się przez emocje, racjonalne zrozumienie tematu przez często dziwne, niedookreślone uczucia, gdy autor wymaga od czytelnika zmierzenia się z tym, co ważne, i tym, co trudne.
Cenię twórczość Tana za traktowanie zwykłej przestrzeni jako miejsca magicznego (mimo braku magicznych artefaktów), z pogranicza jawy i snu. Świat wokół bohaterów przypomina oniryczną krainę, w której wszystko jest możliwe i nie dziwi nic. Jak w dzieciństwie. Miasto i przedmieścia składają się z zakamarków, tajemniczych zaułków, w budynkach znajdują się dodatkowe, nieoczywiste pomieszczenia. Jak u Brunona Schulza. W rzeczach brzydkich, innych kryje się piękno, te pozornie piękne zawsze naznaczone są jakąś skazą. Natura przenika się z cywilizacją, cywilizacja podbija naturę, natura odbiera przynależne sobie miejsce. Tak jakby dwie równoległe rzeczywistości stopiły się w jedną. Zmysły, emocje, rozum mogą być zdezorientowane. Czytelnik postawiony został tu w trudnej sytuacji, autor bowiem niczego nie ułatwia, nie tłumaczy, nie racjonalizuje. Opisuje tylko wizję świata, która może powstać jedynie w dziecięcej wyobraźni. I dobrze. Lubię wyzwania.
Sytuację czytelniczą komplikuje fakt, że Tan nie posługuje się jedną formą artystyczną. Miesza, miksuje i gatunki literackie, i konwencję obrazów, choć styl zawsze pozostaje wspólny, rozpoznawalny i właściwy tylko autorowi. W „Opowieściach z najdalszych przedmieść” znajdziemy i klasyczną przypowieść, i opowiadania, w których narracja prowadzona jest i za pomocą słów, i grafiki (w różnych proporcjach), i kolażowe formy, przypominające coś pośredniego między komiksem a wyklejanką. Ilustracje skupione na szczególe, przypominające komiksowe, filmowe kadry przedstawiające sekwencję wydarzeń, sąsiadują z monumentalnymi, pełnymi przestrzeni obrazami. Ba, znajdziemy tu nawet stylowy fresk i stronę wprost z codziennej gazety. I ta wyklejka, którą można studiować godzinami, i ten oryginalny, pocztowy spis treści. Czego tu nie ma.
Co więcej, autor gra z konwencjami, ilustracje pełne są mniej lub bardziej widocznych aluzji, nawiązań. Tan nie ukrywa swoich inspiracji, a są one niezwykle szerokie. Znajdziemy tu i wpływ Edwarda Hoppera, i stylistykę Tima Burtona czy Terry'ego Gilliama, i podobieństwa do prac Josepha Cornella. I moglibyśmy tak nazwiska wymieniać w nieskończoność. Zawsze przy tym autor pozostaje sobą. Naprawdę jego skala możliwości jest niemal nieograniczona. Mistrzostwo w różnorodności.
Bogate, często wręcz rozbuchane ilustracje kontrastują z tekstem - prostym, oszczędnym, w punkt. Zwykłym w formie, niecodziennym i zaskakującym w treści. Tan nigdy nie proponuje czytelnikowi gładkich morałów, pozostawia za to mnóstwo pola do własnych przemyśleń, do dopowiedzeń, do znalezienia własnych znaczeń.
„Opowieści z głębi miasta” z kolei wydają się być bardziej spójne jako całość, choć Tan sięga po różne gatunki literackie. W warstwie graficznej dominują całostronicowe obrazy, które również współuczestniczą w budowaniu i atmosfery, i samej narracji. Uzupełniają je czarnobiałe sylwetki zwierząt, minimalistyczne, wręcz ascetyczne, przewijające się przez cały tom. Niby większą rolę odgrywa tu tekst, ale tak naprawdę w pamięci pozostają monumentalne kadry, na których najczęściej w przejmujący sposób przedstawiona została relacja pomiędzy naturą a cywilizacją, miastem a przyrodą. Wyobraźcie sobie monstrualne ślimaki tulące się do siebie nocą tuż nad wejściem do podziemnego przejścia, małą, niewinną świnkę w ciemnym, bezdusznym pokoju patrzącą w dal, gdzieś w przestrzeń za drzwiami, kryjącą się przed czymś, przed złem, stado koni stojące na niedokończonej estakadzie, nauczyciela w pustej klasie wtulonego w owcę, ławicę ryb o ludzkich twarzach. Surrealizm, groteska i setki znaczeń. Przejmująca historia człowieka (ludzi) i psa (psów) mogłaby być w ogóle pozbawiona słów, a i tak wbija w fotel.
Podobne różnice między książkami widać także w zakresie poruszanej tematyki. W „Opowieściach z najdalszych przedmieść” jest ona równie różnorodna jak forma graficzna. Znajdziecie tu i świetne studia „różnic kulturowych” (w tym chyba moje ulubione opowiadanie „Eryk”), i opowieść o procesie twórczym, i nietypową historię miłosną przypominającą raczej klasyczny rytuał przejścia, inicjacyjną wędrówkę w dość oryginalnej scenerii. Tan pisze i o fantastycznych przestrzeniach, które można znaleźć w beznadziejnej rzeczywistości, i o niecodziennych relacjach, i o nieoczekiwanych zbiegach okoliczności. Pokazuje, jak przekształcać rzeczy złe lub nijakie w dobro, w coś wartościowego („W gotowości lecz bez trwogi”). Ten tom daje nadzieję, wzrusza, ale nie przygnębia. Niektóre opowiadania wciskają w fotel, inne są po prostu ciekawe, jeszcze inne tylko są. Łączą je dwie rzeczy - skupienie się na tym, co inne, co nie przystaje, nie wpisuje się w schemat oraz spojrzenie na świat z perspektywy dziecka.
„Opowieści z głębi miasta” z kolei raczej przygnębiają. Tu osią łączącą wszystkie historie jest pełna napięcia relacja pomiędzy naturą a cywilizacją, przyrodą a miastem, dzikością a światem pełnym, często abstrakcyjnych norm. Tan z reguły oskarża, czasami pokazuje, zawsze uzmysławia i rozlicza. Widzi piękno, częściej jednak okrucieństwo (budząca grozę opowieść o śwince) i obojętność. Przede wszystkim jednak uświadamia nam to, co straciliśmy i wciąż tracimy na nasze własne - ludzi - życzenie. Jak przeraźliwie samotni, zagubieni jesteśmy, gdy tracimy więź z naszym najbardziej wartościowym dziedzictwem. I nie stanowi go wcale tradycja, i nie są nim wytwory cywilizacji, ale pierwotna łączność z naturą.
Autor przenosi nas do miasta, które wygląda trochę jak przestrzeń postapokaliptyczna, dystopijna rzeczywistość, w której przyroda próbuje odzyskać swoje miejsce. Dżungla, puszcza, słowem pierwotność wkracza na tereny zaanektowane przez cywilizację. Przypomina o sobie, czasami nieśmiało, innym razem intensywnie, drapieżnie. Próbuje współegzystować. To właśnie tu znajdziemy zapomniane piętro biurowca, które zamieszkują krokodyle, tutaj zarząd korporacji przeobraża się w żaby, a ludzcy prawnicy reprezentują interesy całkiem świadomych swoich praw niedźwiedzi, które zdecydowały się pozwać ludzkość. Za co? Wiadomo.
Ten tom to jedno wielkie pytanie etyczne, głos w sprawie przywrócenia naturze właściwego miejsca, odzyskania odpowiednich proporcji świata. Spójrzcie choćby na pierwszą, otwierającą książkę ilustrację - zwierzęta w jakimś pomieszczeniu przypominającym właściwy im ekosystem, zapewne gdzieś w jakimś wieżowcu, spoglądające na miasto, ale odgrodzone od niego szklaną szybą. Szybą, którąś ktoś musi w końcu zbić. Jak głosi bowiem motto autorstwa Alice Walker Zwierzęta tego świata mają własne powody, by istnieć. I o tym właśnie jest ta książka.
Tan nie oszczędza przy tym czytelnika. Niektóre opowiadania są bardzo brutalne, niemal turpistyczne i nawet fantastyczny sztafaż nie ułatwia odbioru. Za każdym razem jednak jest to uzasadnione. O okrucieństwie, o naszym bezwzględnym traktowaniu natury, o ludzkim egoizmie trzeba czasami mówić właśnie tak. Wstrząsnąć, zmusić do rachunku sumienia. Bo czy naprawdę musimy zabijać srebrzycę, rybę, która żyje pod nieboskłonem? Czy nie mogliśmy ominąć nosorożca, chwilkę poczekać, aż sam odejdzie, zanim wezwaliśmy służby rozwiązujące „problem”?
W dzieciństwie widzimy świat inaczej. Mniej racjonalnie, swobodniej, wypełniamy luki naszą fantazją, sięgamy do wyobraźni, by zrozumieć, o ile zrozumieć w ogóle chcemy. Zaglądamy pod powierzchnię codzienności. Wszystko jest BARDZIEJ - sensualne, tajemnicze, odczuwalne. Nie ma granic poznania. Niestety, im jesteśmy starsi, tym mniej w nas niczym nieograniczonych marzycieli, ściana to ściana, zaułek to zaułek, pies to pies, krokodyl to krokodyl. Pewne myślowe ścieżki się urywają, niektóre możliwości znikają. Shaun Tan pokazuje jednak, że w każdym z nas gdzieś głęboko tkwi zapomniane dziecko, które chce widzieć więcej, czuć inaczej, przeżywać, a nie rozumieć. Świat tego dziecka rządzi się innymi prawami, obowiązuje w nim inna fizyka, inne zasady. Inne, lecz zrozumiałe, odmienne, lecz równie ważne. Rządzi tu logika snu. Tutaj bawół wodny mieszka na zapuszczonej parceli i kopytem wskazuje właściwą drogę, w kredensie przebywa miniaturowy student z zagranicznej wymiany. I nikogo to nie dziwi. Bo niby czemu miałoby dziwić?
Trudno jednoznacznie wskazać, do kogo najlepiej trafią obie książki. „Opowieści z najdalszych przedmieść” spokojnie można czytać już z dziećmi powyżej 8 roku życia, jednak druga pozycja - „Opowieści z głębi miasta” - ze względu na złożoność narracji i często dość brutalną tematykę to propozycja dla starszych nastolatków, powyżej 12 roku życia, i dla dorosłych. Wszystkich wrażliwych dorosłych szczególnie dziś, gdy wisi nad nami groźba klimatycznej katastrofy. Ba, gdybym mogła, wpisałabym ją na licealną listę lektur obowiązkowych. Nie ma bowiem bardziej aktualnej tematyki, nie ma ważniejszych wyzwań i istotniejszych pytań, na które my - ludzie - musimy wreszcie uczciwie odpowiedzieć.
OPOWIEŚCI Z NAJDALSZYCH PRZEDMIEŚĆ
Tekst: Shaun Tan
Ilustracje: Shaun Tan
Tłumaczenie: Magdalena Koziej
Wydawnictwo: Kultura Gniewu
Data wydania: 2013
Oprawa: twarda
Liczba stron: 96
Format / forma: stylowy picturebook
Sugerowany wiek: 9+
Niestety, nakład jest wyczerpany, szukajcie więc książki w drugim obiegu.
OPOWIEŚCI Z GŁĘBI MIASTA
Tekst: Shaun Tan
Ilustracje: Shaun Tan
Tłumaczenie: Anna Warso, Wojciech Góralczyk
Wydawnictwo: Kultura Gniewu
Data wydania: 2019
Oprawa: twarda
Liczba stron: 236
Format / forma: stylowy picturebook, artbook
Sugerowany wiek: 12+, dla każdego
