Cztery sztuki sztuki, czyli dzieł czytanie, artystów identyfikowanie

Jak rozmawiać z dziećmi o sztuce? Jak pomóc zrozumieć jej istotę, to, co odróżnia dzieło od zwykłej rzeczy, kreację od czynności, performans od życia? Czy da się w prosty sposób wyposażyć najmłodszych w kod niezbędny do rozpoznania i odczytania współczesnej sztuki odbieranej nawet przez wielu dorosłych jako coś hermetycznego, zamkniętego, niedostępnego. Przyznam się szczerze, że też czasami nie rozumiem, czuję się bezradna, próbując rozpaczliwie odkryć zaklęty w niektórych dziełach sens.

Z tymi, które pojawiają się na kartach czterech wybranych przeze mnie książek o sztuce dla dzieci, na szczęście nie miałam problemów ani ja, ani młodzi czytelnicy. Dekodowanie przebiegało bez zarzutu. I dzieła bowiem zacne, znane, ale ciekawe, i osoby te dzieła przybliżające stanęły na wysokości zadania. Oto „Bałwan w lodówce” Łukasza Gorczycy, zilustrowany przez Krzysztofa Gawronkiewicza, „Kto to jest artysta” Zofii Dubowskiej-Grynberg i Jana Bajtlika, „Zachęta do sztuki” również Zofii Dubowskiej w opracowaniu graficznym Natki Luniak i najnowsza propozycja „Wszystko widzę jako sztukę” Ewy Solarz z grafiką Roberta Czajki.

„Bałwan w lodówce” Łukasz Gorczyca, Krzysztof Gawronkiewicz, Fundacja Sztuki Polskiej ING, „Kto to jest artysta” Zofia Dubowska-Grynberg, Jan Bajtlik, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki, „Zachęta do sztuki” Zofia Dubowska, Natka Luniak, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki, „Wszystko widzę jako sztukę” Ewa Solarz, Robert Czajka, Wytwórnia

Pierwsza pozycja, „Bałwan w lodówce” autorstwa Łukasza Gorczycy, stanowi jedyną w tym zestawieniu narracyjną próbę zaciekawienia dzieci światem obrazów i kreacji. Już tytuł bawi i intryguje, a zgrabne historyjki opowiadające o perypetiach dwójki rodzeństwa są w tym przypadku pretekstem do rozmów o istocie sztuki, o tym, kim jest artysta, jaka jest jego rola i jak odróżnić akt twórczy od zwykłego pospolitego działania.

„Bałwan w lodówce” Łukasz Gorczyca, Krzysztof Gawronkiewicz, Fundacja Sztuki Polskiej ING

Wszystko te pozornie trudne rozważania wplecione zostały w codzienność, w zwykłe domowe sprawy. Ot, normalne dyskusje przy obiedzie, jakiś spacer, przejażdżka autobusem. Okazuje się, że sztuka kryje się wszędzie. W tym przypadku to nie dziwi, tata bohaterów tak jak i autor książki (współtwórca znanej galerii Raster) zawodowo zajmuje się sztuką współczesną i w takim właśnie artystycznym światku toczy się codzienność rodziny. Świadomy odbiorca widzi bowiem więcej, profesjonaliście nic nie umknie.

„Bałwan w lodówce” Łukasz Gorczyca, Krzysztof Gawronkiewicz, Fundacja Sztuki Polskiej ING

Nie w każdym jednak domu na ścianie wisi Hasior, nie każdy od oseska nasiąka specyficznym językiem niezbędnym do odkodowania współczesnej sztuki. Wielu z nas wydaje się, że mieszka ona gdzieś daleko, w obcych, zimnych przestrzeniach muzeów, galerii. Że to my musimy do niej pójść, pokłonić się nisko i zachwycić. Autorom udało się odczarować to błędne założenie. Dobrane przykłady pokazują, że tak naprawdę to sztuka szuka nas, wkracza na zwykłe terytoria - do parku, do autobusu, na miejskie mury.

„Bałwan w lodówce” Łukasz Gorczyca, Krzysztof Gawronkiewicz, Fundacja Sztuki Polskiej ING

Poszczególne historie napisane są prostym, jasnym, dość ciekawym językiem. Niektóre scenki rozczulają, Gorczyca świetnie oddał lekko naiwne i całkowicie szczere dziecięce spojrzenie na sztukę. Niestety, nie we wszystkich przypadkach udało mu się jasno rozwiać naturalne wątpliwości młodszych, szczególnie te dotyczące granic pomiędzy tym, co wolno artyście, a czego nie wolno dziecku. Miałam poczucie, że dziecięca ciekawość, skłonność i do naśladowania, i do eksperymentowania rozbudzona przez dorosłych przerosła nieco tych drugich. Zabrakło argumentów, pojawiło się klasyczne bo tak.

„Bałwan w lodówce” Łukasz Gorczyca, Krzysztof Gawronkiewicz, Fundacja Sztuki Polskiej ING

Jak na książkę o sztuce przystało, pozycja została starannie wydana. Twarda okładka, płócienny grzbiet nadają jej elegancji. Przejrzysty i konsekwentnie stosowany układ kompozycyjny ułatwia lekturę. Ciepłe, pełne humoru i nienachalnej symboliki ilustracje kojarzonego do tej pory przeze mnie raczej ze sztuką komiksu Krzysztofa Gawronkiewicza dodają jej nieco zawadiackiego charakteru. Zabrakło jedynie realnych zdjęć pojawiających się dzieł, za to po każdym rozdziale umieszczono przystępną notkę biograficzną artysty pojawiającego się w opowiadaniu. W sumie poznamy ponad dziesięciu twórców, zarówno malarzy, jak i performerów, w tym m.in. Pawła Althamera, Romana Opałkę, Oskara Dawickiego, Marinę Abramović, Julitę Wójcik i Władysława Hasiora.

„Bałwan w lodówce” Łukasz Gorczyca, Krzysztof Gawronkiewicz, Fundacja Sztuki Polskiej ING

W „Kto to jest artysta” Zofia Dubowska-Grynberg i Jan Bajtlik próbują poprzez całkowitą integrację słowa i obrazu przybliżyć najmłodszym różne aspekty twórczej działalności - wycinanie, lepienie, rysowanie, budowanie, filmowanie, fotografowanie, a nawet szydełkowanie.

„Kto to jest artysta” Zofia Dubowska-Grynberg, Jan Bajtlik, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

Pierwsze rozkładówki tworzą bazę, definicyjną podstawę. Wiemy, o czym mówimy, mamy konkret. Na kolejnych stronach autorzy idą krok dalej, dopowiadają, ukonkretniają, pokazują nie tylko działanie, ale i obiekt twórczej obróbki. To, co można namalować, budować, złożyć. Wreszcie to, że można cytować lub przetwarzać dzieła innych.

Następny etap to próba odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule. Kim jest artysta, jaki bywa, a przede wszystkim, w jaki sposób widzi i interpretuje otaczającą go rzeczywistość. Cieszy, że autorzy zwrócili uwagę na społeczne zaangażowanie twórców i na fakt, że sztuka nie zawsze jest ładna.

„Kto to jest artysta” Zofia Dubowska-Grynberg, Jan Bajtlik, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

Autorzy mówiąc o sztuce, jednocześnie ją tworzą. Każda rozkładówka to kolaż, zabawa słowem, typografią, formą. Prościutki tekst koresponduje czasami wprost, czasami przewrotnie z oprawą graficzną, w której jako punkt wyjścia wykorzystano prawdziwe dzieła (ich lista wraz ze zdjęciami i krótkim opisem znajduje się na końcu książki).

Byłoby doskonale, gdyby nie czytelność niektórych czcionek. Zastosowany kolor i kształt spowodował, że giną w tle. A może niepotrzebnie się czepiam. Może to celowy zabieg, skupiający uwagę odbiorcy na dłużej, wymagający (dosłownie) wysiłku poznawczego. W końcu to dzieło artystów, a oni według książki robią to, co chcą. Lubię nieoczywistość tej pozycji, niedpowiedzenie przeplatające się z konkretem, wiem jednak, że przynajmniej pierwsza lektura wymagać będzie dorosłego przewodnika, kogoś, kto naprowadzi na pewien sposób myślenia.

„Kto to jest artysta” Zofia Dubowska-Grynberg, Jan Bajtlik, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

„Kto to jest artysta” to wysmakowany picturebook pokazujący dzieciom już w wieku przedszkolnym dialog pomiędzy słowem a obrazem, interakcję pomiędzy tym, co podane wprost a tym, czego sami musimy się doszukać, korzystając z naszego zaplecza, z tego, co wiemy i o sztuce, i o świecie. Nie ma lepszej formy do uświadomienia najmłodszym, czym jest sztuka, niż ona sama, niż konkretny przykład, niż artystyczna forma. Tak jak w tym przypadku. I choć pozornie książka wydaje się trudna, nietypowa, zaufajcie dzieciom.