„Ewolucja. Zagadka życia na Ziemi” kontra „Co ma kura z jaszczura?”, czyli thriller, horror i love story

Jeden fascynujący temat - ewolucja. Dwie zupełnie odmienne książki, dwa skrajnie różne ujęcia. Pierwsze - zaskakująco wyczerpujące, naświetlające problem najszerzej, jak się da, logiczne i przekonujące. Drugie sprawiające wrażenie przypadkowego zestawienia ciekawych faktów, pozbawione jakiejś głębszej myśli przewodniej. Przedstawiam wciągającą „Ewolucję. Zagadkę życia na Ziemi” wydawnictwa Format i albumową pozycję raczej do przeglądania „Co ma kura z jaszczura?” wydawnictwa Adamada.

„Ewolucja. Zagadka życia na Ziemi” to barwna gawęda na temat dziejów życia snuta przez niderlandzkiego autora Jana Paula Schuttena. Opowieść chronologicznie zaczyna się już od Wielkiego Wybuchu, chwili, gdy wszystko się zaczęło. Chciałabym napisać, że późniejsze wydarzenia potoczyły się błyskawicznie, ale nie będzie to prawdą. Schutten udowadnia, że rozwój życia to czas długiego 'nic-się-niedziania' i nagłych przełomów, dynamicznych przyspieszeń.

To książka pełna pytań, czasami prowokujących, innym razem zabawnych. Nie na wszystkie autor odpowiada wprost, nie zawsze jednoznaczna odpowiedź jest możliwa. Schutten poddaje bowiem wciąż w wątpliwość nasze przekonania, pokazuje, że na wszystko należy patrzeć krytycznym okiem. Pytać, szukać, drążyć, korzystając z wszelkich możliwych źródeł, w tym własnych, nawet najprostszych doświadczeń. Chcesz zrozumieć wpływ czasu na różne rzeczy, kluczowy przy próbie poznania zagadnień związanych z ewolucją? Rozbij jajko, połóż je pod łóżkiem i poczekaj kilka dni. Jakie to proste!

Obrazowym, pełnym humoru językiem autor kreśli niezwykle bogate tło, niezbędne do zrozumienia fenomenu życia, cudu ewolucji. Weźmy choćby komórkę pantofelka. Taka niby mała, taka niby samotna, a wygląda jak połączenie zatłoczonych autostrad z wodnymi zjeżdżalniami albo huraganów z bitwami na śnieżki. A zapach Ziemi cztery miliardy lat temu, gdy powstał nasz pierwszy przodek, galaretowaty śluz? Siarka, zepsute jaja, odór puszczanych bąków i brudnych skarpet. Nasz gatunek reprezentuje z kolei sympatyczny Józek Bystrzak z Dębna, wzór człowieka współczesnego, któremu czasami towarzyszy rodzina.

Lekka forma nie wyklucza w pełni naukowego ujęcia tematu. To historia naturalna w wersji dla młodszych, podana w bardzo przystępny sposób, ale z zachowaniem wszelkich cech poważnej pozycji popularnonaukowej dla starszych. Wszystkie fakty są udowodnione, tezy uzasadnione. Owszem pojawiają się trudniejsze terminy, autor jednak dba, by zostały obrazowo i jasno wytłumaczone. Wykład nie ogranicza się przy tym jedynie do wiedzy z zakresu biologii, genetyki, czy paleontologii. By przedstawiane fakty były w pełni zrozumiałe, (nie tylko) dziecięcy czytelnik potrzebuje szerszego kontekstu. Dlatego też dużo miejsca poświęcono zagadnieniom z dziedziny anatomii, geologii, astronomii, filozofii i historii. Ewolucja od pewnego momentu raczej nie mogłaby się obyć bez seksu, więc uwzględnienie spraw związanych z przedłużaniem gatunków (różnych) to sprawa oczywista. Dodajmy do tego całkiem sensownie wytłumaczoną metodologię badań, w tym tajniki datowania przyrodniczego.

Rzadko się również zdarza, że autor popularnonaukowej książki dla dzieci opisuje możliwe ograniczenia dostępnych metod badawczych, informuje nie tylko o tym, co wiadomo, ale i skąd to wiadomo i jak duże jest ryzyko przekłamań. To świetna lekcja krytycznego podejścia do naukowych teorii, które przecież stanowi niezbędny element postępu. W każdej dziedzinie.

Na końcu umieszczono indeks, rzecz równie unikatową w pozycjach dla młodszego odbiorcy.

Przedstawione i poprzez solidną argumentację obalone zostały teorie z punktu widzenia współczesnej nauki co najmniej dziwne. Część z nich ukazana została we właściwych im, historycznych uwarunkowaniach, na przykład dość zabawne z dzisiejszej perspektywy próby określenia wieku Ziemi, w tym postać siedemnastowiecznego irlandzkiego arcybiskupa, który wyliczył, że nasz świat został ukończony w pewną niedzielę roku 4004 p.n.e. Wstawki dotyczące historii nauki świetnie pokazują, jak kiedyś ludzie postrzegali rzeczywistość. Autor przy tym za każdym razem tłumaczy, jakimi faktycznymi, udowodnionymi wydarzeniami inspirowane były niektóre wydarzenia opisywane przez dawne (i współczesne) religie.

Warto przy tym podkreślić, że choć autor deklaruje się jako agnostyk, do kwestii religijnych, w tym koncepcji stworzenia świata, podchodzi z szacunkiem. Owszem prezentuje kreacjonistyczne przekonania i poglądy, dziwi się im, ale nie wyśmiewa, tylko przedstawia konkretne naukowe kontrargumenty, z którymi trudno polemizować. Przyznam się jednak, że trochę się zgubiłam podczas lektury zabawnego, choć dość pokrętnego, wywodu o czkawce i jego związków z pojęciem boskości.

Książkę po brzegi wypełniają ciekawostki, które zadziwić lub wprawić w osłupienie mogą nawet dorosłego. Czy wiecie, że najbardziej archaiczne organizmy spowodowały pierwszą katastrofę ekologiczną w dziejach naszej planety, gdyż wytwarzały bardzo toksyczny gaz? Wypełnia on ziemską atmosferę do dziś. To tlen.

Autor zaprasza czytelników do ogrodu zoologicznego sprzed 550 milionów lat, zastanawia się, jak mogliby wyglądać kosmici, wyjaśnia, skąd wzięły się skamieniałe muszle na górskich szczytach i dlaczego każda, nawet mikroskopijna, istota żywa zawsze będzie doskonalsza niż robot. Jeden z naszych ulubionych fragmentów rozpoczyna się dość prowokującym tytułem: „Dlaczego samiczki chcą mieć dzieci z głupkami, a do tego zabójcami”. I chyba każdy z nas chciałby wiedzieć, czy Józek Bystrzak jest podobny do rekina, jaki ziemski organizm przetrwałby kilkusetstopniowe wahania temperatury oraz czy istnieją wilkołaki i ludzie-strusie.

Stylowemu wydaniu książki - twarda oprawa, mięsisty matowy papier, stonowane, przygaszone barwy - staromodnego charakteru dodają ilustracje Floor Rieder.* Pełne humoru stanowią dowcipny komentarz do prezentowanych treści. Spójrzcie tylko na grób śp. Pantofelka. Jednak gdy trzeba, artystka z całą powagą dodatkowo tłumaczy fragmenty wykładu Schuttena, stosuje wykresy, diagramy, podkreśla obrazem wybrane kluczowe informacje.

*Podczas internetowego grzebania znalazłam piękne wydanie Alicji w Krainie Czarów z ilustracjami Floor Rieder. Trochę podglądu znajdziecie o tu. Cudowne jest i takie nieoczywiste.

Kolejna pozycja, „Co ma kura z jaszczura? Wielka księga ewolucji”, to bez wątpienia książka ciekawa i merytorycznie poprawna. Nic dziwnego. Tekst opracowały pracownice Muzealnego Stowarzyszenia Dydaktycznego w Mediolanie, czyli Cristina M. Banfi, Cristina Peraboni, Rita Mabel Schiavo na co dzień zajmujące się popularyzowaniem wiedzy. Jednak lektura ta pozostawia duży niedosyt.

Intrygujący tytuł znajduje swoje odzwierciedlenie w tekście. Rzeczywiście autorki odpowiedzą na pytanie, co łączy współczesne ptaki z prehistorycznymi gadami. Niestety podtytuł obiecuje zbyt wiele. Brakuje bowiem w tej pozycji szerszego kontekstu, tła umożliwiającego zrozumienie procesów rządzących rozwojem różnych form życia.

Owszem dowiemy się z książki, że ewolucja spowodowała znaczne zmiany w wyglądzie, cechach fizycznych, zachowaniach zwierząt. Przeobrażenia te zostały opisane dość dokładnie i szczegółowo. We wstępie przeczytamy również dość suchą i mało obrazową definicję terminu. Niestety, autorki nie zadają kluczowych pytań. Nie drążą tego, co najciekawsze. Nie dociekają dlaczego te zmiany w ogóle wystąpiły? Po co? W jakim celu? Po prostu prezentują fakty i tyle.

Informacje te są oczywiście bardzo ciekawe, często zdumiewające i zaskakujące. Mnóstwo pasjonujących i pobudzających wyobraźnię danych można studiować godzinami. Autorki zestawiają ze sobą nie tylko prehistoryczne gady i całkiem współczesne ptaki, znajdziemy tu również przykłady innych ewolucyjnych cudów - konia, szablozębne koty, gigantyczne ważki, dziwaczne krokodyle, dawne wombaty wielkości nosorożca i leniwce prawie tak duże jak słonie, żywe czołgi, dowiemy się, skąd się wzięła trąba. Trochę szkoda jedynie, że wśród tych wszystkich zadziwiających przykładów nie znalazła się choć jedna rozkładówka poświęcona człowiekowi.

Pod względem graficznym „Co ma kura z jaszczura?” to po prostu całkiem ładny album. Realistyczne rysunki wyszły spod ręki Romána Garcii Mory, biologa specjalizującego się w ilustracjach naukowych, przede wszystkim zaś w paleontologicznych rekonstrukcjach dinozaurów. Czuć tu naukowe podejście, skrupulatność w oddaniu każdego szczegółu, choć całość jest raczej lekka, momentami humorystyczna. Artysta zastosował kilka świetnych sztuczek, które dały bardzo dobry efekt. To choćby umieszczenie na każdej rozkładówce sylwetki dziecka uzmysławiającej czytelnikowi rzeczywiste rozmiary przedstawianych stworów. Równie dobrze wypadają obrazowe porównania szkieletów, jaj, piór, kończyn. Kieł smilodonta w prawdziwym rozmiarze naprawdę robi wrażenie.

⇺⇹⇻⇺⇹⇻

Życie fascynuje. To największa tajemnica, z którą mierzy się człowiek, także ten najmniejszy. To pytania o sam sens istnienia. Skąd się wzięliśmy? Dlaczego rozwinęliśmy się w taki właśnie sposób? Jakie były alternatywne ścieżki? Te zagadki próbuje rozwiązać autor pierwszej z pozycji. „Ewolucja. Zagadka życia na Ziemi” to wciągająca opowieść oparta na solidnych podstawach naukowych. Nie daje ona prostych odpowiedzi, zmusza do myślenia, a przy okazji uczy metodologii. To trochę thriller, trochę kryminał, trochę horror, trochę love story. Tak mogłyby wyglądać wszystkie szkolne podręczniki. Humor, prosty język i bardzo logiczny wywód sprawiają, że książkę polubią już czwartoklasiści (10+).

Druga z książek „Co ma kura z jaszczura?” to z kolei przyzwoity album prezentujący dziwne, inne, nieoczywiste efekty ewolucji. Inspirujący, ciekawy, ale trochę brakuje tu kontekstu, którego potrzebują przede wszystkim samodzielni małoletni czytelnicy. Młodszym, czytającym wraz z rodzicami, dostarczą go dorośli.

Najlepiej więc rozpocząć swoją samodzielną przygodę z pasjonującą tematyką ewolucji od książki Schuttena, a potem sięgnąć po dodatkowy materiał poglądowy z drugiej pozycji. To optymalna kolejność.

EWOLUCJA. ZAGADKA ŻYCIA NA ZIEMI

Tekst: Jan Paul Schutten

Ilustracje: Floor Rieder

Tłumaczenie: Małgorzata Diederen-Woźniak, Iwona Mączka

Wydawnictwo: Format

Data wydania: 2018

Oprawa: twarda

Liczba stron: 162

Format/forma: midi

Sugerowany wiek: 10+

CO MA KURA Z JASZCZURA. WIELKA KSIĘGA EWOLUCJI

Tekst: Cristina M. Banfi, Cristina Peraboni, Rita Mabel Schiavo

Ilustracje: Román Garcia Mora

Tłumaczenie: Agnieszka Liszka-Drążkiewicz

Wydawnictwo: Adamada

Data wydania: 2018

Oprawa: twarda

Liczba stron: 40

Format/forma: chude midi

Sugerowany wiek: według wydawnictwa 6+